Kod kulturowy Polski – jacy jesteśmy?

Po odkryciu kodów kulturowych innych narodowości przyszedł czas na Polskę. Czym charakteryzuje się nasze społeczeństwo? Jak wypadamy na tle innych? Jakie wartości są dla nas najważniejsze? Zapraszamy do wspólnej eksploracji złożonych korzeni kulturowych Polski. Zachęcamy Cię przy tym, drogi Czytelniku, do uważnej samorefleksji – na ile przedstawiona próba zdiagnozowania Polski jest trafna także w stosunku do Ciebie?

Kod kulturowy

W ostatniej odsłonie „Kącika” pisaliśmy o kodzie kulturowym – koncepcji, którą stworzył Clotaire Rapaille, francuski ekspert w dziedzinie psychologii kulturowej i marketingu. Koncepcja ta stara się wyjaśnić, jak różne kultury postrzegają świat i jakie podświadome znaczenia przywiązują do różnych pojęć i obiektów. Innymi słowy, kod kulturowy to sposób, w jaki poszczególne społeczeństwa interpretują świat i działają w nim na podstawie tych interpretacji. Porównywaliśmy kody kulturowe różnych narodowości. Teoria ta wyjaśnia, dlaczego dla Amerykanów samochód to symbol wolności, a ich wizja pracy opiera się na idei samorealizacji. Inaczej niż w Japonii, w której praca postrzegana przez pryzmat harmonii i lojalności wobec firmy. Rapaille podejmuje się nawet interpretacji uczuć, wyjaśniając, dlaczego dla Francuzów miłość jest związana z pasją i ekspresją, podczas gdy w Indiach utożsamia się ją dużo mocniej z tradycją i rodziną. Padło wiele przykładów. Nic o Polsce. Tym razem podejmiemy próbę odkrycia kodu naszej kultury.

A nasz?

Podejmiemy próbę, gdy sam badacz jeszcze naszego kodu nie odkrył. Odkrywa je zwykle przez prowadzone przez wiele lat i na dużej próbie tzw. sesje odkrywkowe. Wypowiedział się jednak na nasz temat. Jego zdaniem z polskiej kultury można się wiele nauczyć o przetrwaniu. Jak pisze: „Po masakrze w Katyniu, piekle warszawskiego getta i niemal całkowitym wyniszczeniu polskich elit przez nazistów i Sowietów – jak polskiej kulturze udało się w ogóle przetrwać?”. I dalej: „Polska kultura jest pokryta głębokimi bliznami. Na jej bólu wyrosła silna, odporna na trudy kultura”. Określenie kodu kulturowego dla Polski wymaga zatem uwzględnienia wielu aspektów historii, tradycji oraz zmieniających się norm społecznych i wartości. Polska, ze swoją bogatą historią, przesiąknięta jest wieloma wpływami, które ukształtowały jej unikalny kod kulturowy. Chociaż trudno jest jednoznacznie zdefiniować kod dla całego kraju, można – na podstawie różnych źródeł – wyróżnić kilka kluczowych pojęć, które odzwierciedlają głęboko zakorzenione wartości i postawy w polskiej kulturze.

Rodzina i tradycja

Jednym z najbardziej znaczących elementów polskiego kodu kulturowego są rodzina i tradycja. Rodzina w Polsce jest fundamentem życia społecznego, a silne więzi rodzinne i zaangażowanie w życie rodziny mają niekwestionowany priorytet. Tradycje takie jak wspólne obchodzenie świąt czy uroczystości rodzinne, jak chrzciny, komunie i wesela są głęboko zakorzenione w polskiej kulturze i stanowią okazję do celebracji wspólnoty rodzinnej i pielęgnowania tradycji. Rodzina i tradycja w Polsce są nie tylko ważnymi elementami kultury, ale także kluczowymi czynnikami kształtującymi tożsamość narodową i indywidualną każdego Polaka. Silne więzi rodzinne, manifestujące się również we wsparciu w trudnych chwilach, są fundamentem, na którym opiera się spójność społeczna. Tradycje, które są przekazywane z pokolenia na pokolenie, odgrywają kluczową rolę w utrzymaniu polskiej tożsamości.

Solidarność i wspólnota

Solidarność i wspólnota to pojęcia, które w Polsce mają wyjątkowe znaczenie, nie tylko ze względu na ich historyczne konotacje, ale również z powodu ich wpływu na współczesne społeczeństwo. W polskiej historii momenty takie, jak powstania narodowe czy solidarne przeciwstawianie się zewnętrznym najeźdźcom, wyraźnie ukształtowały narodową tożsamość. Ruch „Solidarność” z lat 80-tych XX wieku, który był nie tylko politycznym oporem przeciwko komunistycznemu reżimowi, ale także wyrazem dążenia do wolności i sprawiedliwości, jest jednym z najjaśniejszych przykładów tego ducha. W codziennym życiu, solidarność i wspólnota manifestują się na różnych poziomach społecznego funkcjonowania. Od lokalnych inicjatyw, takich jak wspólne działania na rzecz odbudowy zniszczonych miejsc, po wsparcie dla osób w trudnych sytuacjach życiowych. Polacy często gromadzą się, aby wspierać się nawzajem w trudnych chwilach, co jest widoczne w działaniach charytatywnych, zbiórkach funduszy, czy po prostu w codziennym wsparciu sąsiadów.

Praca i wytrwałość

Praca i wytrwałość to kolejne wartości, które w polskiej kulturze zajmują szczególne miejsce. Historia Polski, pełna okresów zmagania się z trudnościami, wojnami i okupacją, wykształciła w Polakach zdolność do stawiania czoła wyzwaniom i dążenia do osiągania wyznaczonych celów, nawet w najtrudniejszych sytuacjach. O tym zresztą pisał wspomniany wyżej Clotaire Rapaille. W polskiej mentalności głęboko zakorzenione jest przekonanie, że ciężka praca i wytrwałość są kluczem do sukcesu i poprawy warunków życia. W świecie zawodowym Polacy są znani z tego, że podejmują się różnorodnych zadań, często w wymagających branżach, i nie ustają w wysiłkach, aby osiągnąć swoje cele. Ta determinacja jest widoczna zarówno w codziennej pracy, jak i w ambitnych projektach biznesowych czy naukowych. Niezależnie od sektora, polscy pracownicy cenią sobie zaangażowanie, odpowiedzialność i inicjatywę. Na poziomie osobistym, praca i wytrwałość są także cenione w edukacji i rozwoju osobistym. W Polsce dużą wagę przykłada się do ciągłego kształcenia i zdobywania nowych umiejętności.

Gościnność

Gościnność w polskiej kulturze jest nie tylko tradycją, ale także wyrazem głęboko zakorzenionych wartości społecznych i moralnych. Polacy są znani z tego, że przyjmują swoich gości z otwartymi ramionami, oferując im nie tylko schronienie, ale także uczestnictwo w rodzinnym życiu. W polskich domach gość jest traktowany z wyjątkowym szacunkiem i serdecznością. Tradycja gościnności objawia się przez obfite stoły, na których nie brakuje tradycyjnych potraw. Ciepło rodzinne jest także ważnym aspektem polskiej gościnności. Goście są zapraszani do wspólnego spędzania czasu, rozmów i uczestniczenia w rodzinnych uroczystościach. To nie tylko okazja do świętowania, ale także sposób na budowanie trwałych więzi i wymianę doświadczeń. Polska gościnność wykracza poza granice domów prywatnych. Jest ona widoczna także w lokalnych społecznościach, gdzie tradycyjne festiwale i uroczystości są otwarte dla wszystkich – zarówno mieszkańców, jak i odwiedzających.

Humor i dystans do siebie

Humor i dystans do siebie są ważnymi elementami polskiej kultury, pozwalającymi na radzenie sobie z życiowymi wyzwaniami w sposób zdrowy i zrównoważony. Polacy słyną z umiejętności żartowania z siebie i z otaczającej ich rzeczywistości, co jest nie tylko wyrazem inteligencji emocjonalnej, ale także sposobem na przełamywanie barier i nawiązywanie kontaktów społecznych. Ten specyficzny rodzaj humoru, często samokrytyczny i autoironiczny, jest jednym z narzędzi, które pomagają Polakom przetrwać trudne czasy. Historia kraju, pełna zawirowań i wyzwań, nauczyła Polaków, że dystans do siebie i do sytuacji, w której się znajdują, jest kluczowy dla zachowania zdrowia psychicznego i emocjonalnej stabilności. Humor w polskiej kulturze ma również głębokie korzenie w literaturze i sztuce. Satyra i ironia były często używane przez polskich pisarzy i artystów jako środki wyrazu, które pozwalały na omówienie trudnych tematów w bardziej przystępny sposób. Współczesna Polska kontynuuje tę tradycję.

Na tle innych

Jeszcze jednym interesującym źródłem, do którego warto sięgnąć jest „Country Comparison Tool”, czyli narzędzie służące do opisywania różnic kulturowych. Jego twórca, Geert Hofstede, pionier porównywania kultur, zbadał jak dotychczas społeczeństwa z blisko 70 krajów. Interesowało go to, jak kultura kształtuje wartości i zachowania ludzi. Wprowadził model sześciu wymiarów, według którego można porównać wartości cenione przez ludzi w poszczególnych krajach. Na każdym z nich można otrzymać od 1 do 100 punktów. Przeanalizujmy je, biorąc pod lupę nas samych.

Organizacja społeczeństwa

Pierwszy wymiar to podejście do dystrybucji władzy. Wskazuje ono na to, że poszczególne społeczeństwa są zorganizowane według bardziej lub mniej hierarchicznej struktury, gdzie miejsce jednostki w danej strukturze może mieć duże lub małe znaczenie dla jej życia i relacji w grupie. Z wynikiem 68 punktów Polska jest społeczeństwem hierarchicznym. Oznacza to, że ludzie akceptują porządek hierarchiczny, w którym każdy ma swoje miejsce i który nie wymaga dalszego uzasadnienia. Hierarchia w organizacji jest postrzegana jako odzwierciedlająca nieodłączne nierówności, np. podwładni oczekują, że powie im się, co mają robić, a idealny szef to życzliwy autokrata.

Indywidualizm a kolektywizm

Wymiar ten pokazuje, czy ludzie definiują samych siebie bardziej jako „ja” (indywidualizm) czy „my” (kolektywizm). A zatem, co jest dla nich ważniejsze: poczucie przynależności do grupy czy realizacja indywidualnych potrzeb i pragnień. Podstawową kwestią poruszaną w tym wymiarze jest stopień współzależności, jaką społeczeństwo utrzymuje pomiędzy swoimi członkami. W społeczeństwach indywidualistycznych ludzie powinni dbać głównie o siebie i swoją bezpośrednią rodzinę. W społeczeństwach kolektywistycznych ludzie należą do „grup”, które opiekują się nimi w zamian za lojalność. Polska z wynikiem 47 nie faworyzuje żadnego krańca skali.

Motywacja do osiągnięć

Wysoki wynik w tym wymiarze wskazuje, że społeczeństwo będzie kierować się rywalizacją, osiągnięciami i sukcesem, przy czym sukces będzie definiowany przez zwycięzcę/najlepszego w swojej dziedzinie – system wartości, który zaczyna się w szkole i trwa przez całe życie organizacji. Niski wynik w tym wymiarze oznacza, że dominującymi wartościami w społeczeństwie są troska o innych i jakość życia. Społeczeństwo zorientowane na konsensus (nie na rywalizację) to takie, w którym jakość życia jest oznaką sukcesu, a wyróżnianie się z tłumu nie jest godne podziwu. Zasadniczą kwestią jest tutaj to, co motywuje ludzi – chęć bycia najlepszym, czy lubienie tego, co się robi. Polska uzyskuje 64 punkty w zakresie motywacji do osiągnięć i sukcesu i dlatego jest uważana za społeczeństwo dążące do osiągnięć. W krajach o wysokiej motywacji do osiągnięć i sukcesu ludzie „żyją, aby pracować”, a od menedżerów oczekuje się zdecydowania i asertywności. Nacisk kładziony jest na równość, konkurencję i wyniki, a konflikty rozwiązuje się poprzez walkę z nimi.

Unikanie niepewności

Wymiar ten ma związek ze sposobem, w jaki społeczeństwo radzi sobie z faktem, że przyszłości nigdy nie można poznać: czy powinniśmy próbować ją kontrolować, czy po prostu pozwolić, aby się wydarzyła? Ta niejednoznaczność niesie ze sobą niepokój, a różne kultury nauczyły się radzić sobie z tym niepokojem na różne sposoby. Gdy członkowie danej kultury czują się zagrożeni przez niejednoznaczne lub nieznane sytuacje to charakteryzuje ich dążenie do unikania niepewności. I na tym wymiarze wynik polskiego społeczeństwa jest szalenie interesujący. Polska osiąga w nim aż 93 punkty, co oznacza, że zdecydowanie preferuje unikanie niepewności. Takie kraje utrzymują sztywne kodeksy przekonań i zachowań oraz nie tolerują niekonwencjonalnych zachowań i idei. Istnieje w nich emocjonalna potrzeba stosowania zasad (nawet jeśli wydaje się, że zasady nigdy nie działają), a także wewnętrzna potrzeba, aby być ciągle zajętymi i ciężko pracować. Precyzja i punktualność są normą, innowacjom można się oprzeć, a bezpieczeństwo jest ważnym elementem indywidualnej motywacji.

Podejście do przyszłości

Wymiar ten mierzy potrzebę planowania, patrzenia w przyszłość lub po przeciwnej stronie: preferencję oglądania się w przeszłość, celebrowania tego, co było. Społeczeństwa w różny sposób ustalają priorytetyzację tych dwóch perspektyw czasowych. Społeczeństwa normatywne, które uzyskują niskie wyniki w tym wymiarze, wolą podtrzymywać uświęcone tradycją normy, jednocześnie podejrzliwie patrząc na zmiany społeczne. Z drugiej strony ci, których kultura osiąga wysokie wyniki, przyjmują bardziej pragmatyczne podejście: zachęcają do oszczędności i wysiłków w nowoczesnej edukacji, jako sposobu na przygotowanie się na przyszłość. Polska, której wynik w tym wymiarze wynosi 49, oznacza, że nie preferuje żadnego krańca skali.

Pobłażliwość a rygor

Wymiar ten opisuje stopień, w jakim ludzie kontrolują swoje pragnienia i impulsy lub przeciwnie – ulegają im, mocno kierując się nimi w życiu. Stosunkowo słaba kontrola nazywana jest pobłażaniem, a stosunkowo silna kontrola wiąże się z rygorem i powściągliwością. Kultury można zatem opisać jako pobłażliwe lub powściągliwe. Z niskim wynikiem 29, polska kultura należy do kultury powściągliwej. Społeczeństwa o niskim wyniku w tym wymiarze mają skłonność do cynizmu i pesymizmu. Ponadto w przeciwieństwie do pobłażliwych, społeczeństwa powściągliwe nie kładą dużego nacisku na czas wolny i kontrolują zaspokajanie swoich pragnień. Ludzie o tej orientacji mają wrażenie, że ich działania są ograniczone przez normy społeczne i uważają, że folgowanie sobie jest w pewnym stopniu niewłaściwe.

Co dalej?

Każdy z omówionych elementów odzwierciedla elementy charakterystyczne dla polskiej kultury. Pamiętajmy jednak, że Polska, podobnie jak każde społeczeństwo, jest zróżnicowana i dynamiczna, co oznacza, że kod kulturowy może ewoluować i przybierać nowe formy w odpowiedzi na zmieniające się realia społeczne i globalne. Próba diagnozy nas samych nigdy nie będzie zatem procesem ukończonym. Zawsze będzie natomiast fascynującym materiałem do analizy i samorefleksji.

Marlena Hess

MS 5/2024, 23 maja 2024

Bibliografia:

• Cloraire Rapaille, Kod kulturowy, Warszawa 2019.
• Country comparison tool; dostęp: https://www.hofstede-insights.com/country-comparison-tool